رسالت

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی نفس کامله
نفس کامله
هرکس که زجان، نور حکمت جوید
در خلوت خویش، رنگ وحدت جوید
هر دم ز لبش ذکر حق می‌جوشد،
در ساحل عشق، نور رحمت جوید

شرح و تفسیر رباعی "نفس کامله"

مصرع اول: "هرکس که ز جان، نور حکمت جوید"

در این مصرع، "جان" نماد گوهر حقیقی انسان و روح اوست. حکمت نیز به معنای دانایی و معرفتی است که از سرچشمه حقیقت نشأت می‌گیرد. "نور حکمت" همان بصیرتی است که انسان را به سوی درک حقیقت هستی هدایت می‌کند. طلب این نور از جان، یعنی فرد به دنبال کشف حقیقت درونی و معرفت الهی است. چنین جستجویی مختص کسانی است که از سطح دانش ظاهری فراتر رفته و به عمق حقیقت گرایش دارند.

مصرع دوم: "در خلوت خویش، رنگ وحدت جوید"

"خلوت خویش" اشاره به انزوا و خلوت باطنی دارد که در سلوک عرفانی نقش کلیدی ایفا می‌کند. این خلوت، نه فقط ظاهری بلکه قلبی است؛ یعنی انسان از وابستگی‌های دنیوی دست می‌کشد و در باطن خود به مراقبه و ذکر می‌پردازد. "رنگ وحدت" کنایه از رسیدن به مقام توحید است که در آن، انسان کثرت عالم را کنار می‌گذارد و به یگانگی مطلق الهی می‌رسد. این نشان‌دهنده‌ی حالتی است که در آن، فرد به درک حضور دائمی‌خداوند نائل شده و خود را جزئی از حقیقت واحد می‌یابد.

مصرع سوم: "هر دم ز لبش ذکر حق می‌جوشد"

ذکر حق، نه فقط گفتن نام خدا، بلکه حضور قلبی و پیوستگی مداوم با خداوند است. در این مرحله، ذکر تبدیل به یک حالت طبیعی درونی می‌شود که از عمق وجود شخص جاری می‌گردد. جوشش ذکر از لب، نشان‌دهنده‌ی سرریز شدن نور معرفت از باطن به ظاهر است؛ یعنی فرد نه‌تنها در دل، بلکه در سخن و عمل خود نیز تجلی‌گاه حق می‌شود.

مصرع چهارم: "در ساحل عشق، نور رحمت جوید"

"ساحل عشق" نماد مقام استقرار و آرامش در دریای بی‌کران عشق الهی است. کسی که به این ساحل می‌رسد، دیگر در امواج شک و تردید گرفتار نیست. در این مرحله، او به دنبال "نور رحمت" است، یعنی لطف و عنایت ویژه‌ی خداوند که او را به کمال مطلق نزدیک می‌کند. در این مرتبه، عشق به خدا دیگر نه یک ادعا، بلکه حقیقتی محقق در جان سالک است و او به فیض دائمی‌رحمت الهی متصل شده است.

نتیجه‌گیری کلی

این رباعی توصیف مرحله‌ی نفس کاملهاست؛ حالتی که در آن، انسان به حکمت و معرفت الهی دست یافته، در خلوت خویش به وحدت با خداوند رسیده، ذکر الهی از وجودش می‌جوشد و در ساحل عشق، به نور رحمت الهی دست می‌یابد. این مرتبه‌ی نهایی سیر و سلوک است که در آن، انسان در قوس صعودی خود به بقای الی‌الله نائل می‌شود.

نفس کامله در عرفان اسلامی: تعریف، مراتب و ویژگی‌ها

نفس کاملهیکی از مفاهیم کلیدی در عرفان اسلامی‌است که به عالی‌ترین مرتبه‌ی تکامل روحی و معنوی انسان اشاره دارد. این اصطلاح به حالتی اطلاق می‌شود که سالک، پس از سیر و سلوک کامل، به مقام فناء فی اللهو سپس بقاء باللهمی‌رسد و مظهر تامّ اسماء و صفات الهی می‌شود.

۱. تعریف نفس کامله

نفس کامله، نفسی است که پس از طی تمام مراتب سیر و سلوک، به کمال عبودیت، تسلیم و معرفت رسیده و از تمام آلودگی‌های نفس امّاره و لوّامهپاک شده است. در این مرحله، انسان نه تنها به حقیقت هستی پی برده، بلکه خود به عنوان مظهری از حقیقت، واسطه‌ی فیض میان حق و خلق می‌شود.

به تعبیر عرفا، نفس کامله همان انسان کاملاست که جامع جمیع صفات الهی بوده و دارای شهود تامّ حقیقت است.

۲. مراتب تکامل نفس در عرفان اسلامی

عرفای مسلمان مسیر تکامل نفس را در چندین مرحله دسته‌بندی کرده‌اند که در نهایت به نفس کاملهمنتهی می‌شود:

1. نفس امّاره:(نفس فرمان‌ده به بدی) که کاملاً تحت سلطه‌ی قوای شهوانی و حیوانی است.
2. نفس لوّامه:(نفس سرزنش‌گر) که آغاز آگاهی سالک از اشتباهات و تمایلات ناپسند خود است.
3. نفس ملهمه:(نفس الهام‌بخش) که در آن، الهامات الهی و تمایلات خیر در فرد ظاهر می‌شود.
4. نفس مطمئنه:(نفس آرامش‌یافته) که در آن، سالک به مقام یقینرسیده و کاملاً تسلیم اراده‌ی الهی می‌شود.
5. نفس راضیه:(نفس خشنود) که در آن، فرد به مقام رضاو پذیرش مطلق از تقدیر الهی می‌رسد.
6. نفس مرضیه:(نفس پسندیده) که در آن، نه تنها سالک از خدا راضی است، بلکه خداوند نیز از او خشنود است.
7. نفس کامله:(نفس کامل) که عالی‌ترین مرتبه‌ی تکامل روحی است و سالک در این مرحله به بقاء باللهمی‌رسد.

. ویژگی‌های نفس کامله

الف. معرفت کامل به حقیقت هستی
کسی که به نفس کامله رسیده، به حقیقت اشیاء نه از طریق عقل نظری، بلکه با شهود قلبیو کشف و الهام الهیدست می‌یابد. چنین فردی از قید حجاب‌های وهمی‌و خیالیرها شده و حقیقت را چنان که هست، مشاهده می‌کند.

ب. فنا و بقاء
نفس کامله، پس از فناء فی اللهکه در آن، سالک تمامی‌انانیّت و خودیّت را از دست می‌دهد، به بقاء باللهمی‌رسد که در آن، عبد به عنوان مظهر اسماء و صفات الهی باقی می‌ماند.

ج. جمع بین شریعت، طریقت و حقیقت
عارف کامل کسی است که نه تنها به حقیقت رسیده، بلکه در عمل نیز به شریعت الهیپایبند است. او مسیر طریقت را پیموده و در نهایت به حقیقت رسیده است.

د. واسطه‌ی فیض میان حق و خلق
در عرفان اسلامی، نفس کاملههمان انسان کاملاست که واسطه‌ی هدایت خلق به سوی حق می‌شود. چنین انسانی، نه تنها خود به کمال رسیده، بلکه دیگران را نیز در این مسیر هدایت می‌کند.

ه. تسلیم مطلق در برابر مشیّت الهی
نفس کامله در مقام رضا و تسلیم مطلقاست؛ به این معنا که هیچ خواسته‌ای جز خواسته‌ی الهی ندارد. این همان مقامی‌است که قرآن کریم درباره‌ی آن می‌فرماید:

«یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلَىٰ رَبِّکِ رَاضِیَةً مَرْضِیَّةً»(فجر: ۲۷-۲۸)

۴. مصادیق نفس کامله در عرفان اسلامی

برترین نمونه‌های نفس کاملهدر نگاه عرفا، پیامبران و اولیای الهیهستند. از نگاه محی‌الدین ابن عربی و دیگر عرفای بزرگ، پیامبر اکرم (ص)، حضرت علی (ع)، امامان معصوم (ع) و برخی اولیای خاص الهی، در بالاترین مرتبه‌ی نفس کاملهقرار دارند.

مولانا در مثنوی، این حقیقت را چنین بیان می‌کند:

زان که بی این هر دو، ره نتوان سپرد
نی به کهف امن، نی سدره، نی خرد

(یعنی بدون راهنمایی انسان کامل، امکان رسیدن به حقیقت وجود ندارد.)

۵. تفاوت نفس کامله با سایر مقامات عرفانی

گاهی نفس کامله با انسان کاملمترادف گرفته می‌شود، اما برخی عرفا میان این دو تفاوت قائل‌اند. آنان معتقدند که نفس کاملهبه انسان کامل بالفعلاشاره دارد، اما انسان کاملممکن است هنوز در مسیر تحقق این مقام باشد.

نتیجه‌گیری

نفس کامله، برترین مقام کمال انسانی است که در آن، فرد به شهود حقیقت، تسلیم محض، بقاء بالله و هدایت خلق به سوی حقمی‌رسد. چنین انسانی مظهر اسماء و صفات الهی شده و واسطه‌ی فیض میان حق و خلق می‌شود. در عرفان اسلامی، این مقام تنها نصیب مقربان الهیو انبیاء و اولیامی‌شود.

اگر بخواهید این مفهوم را به شعر درآورید، می‌توان بر اساس اوزان مثنوی یا قصیده، این حقیقت را به نظم کشید. آیا مایلید برای این موضوع مصرعی یا بیتی پیشنهاد کنم؟

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی