رسالت

باسمه تعالی
عقل مستفاد
عقلی که رسد به قله‌ی علم و کمال
بگذارد ازین عالمِ اوهام و خیال
چون نورِ الهی به ضمیرش تابید
بی‌واسطه بیند رخِ معشوق، جلال

شرح و تفسیر رباعی "عقل مستفاد"

عقلی که رسد به قله‌ی علم و کمال
در این مصرع، به جایگاه والای عقل مستفاداشاره شده است. در فلسفه‌ی اسلامی، به‌ویژه در اندیشه‌های فارابی و ابن‌سینا، عقل مستفادبرترین مرحله‌ی عقل انسانی است که به بالاترین حد درک و شهود می‌رسد. "قله‌ی علم و کمال"کنایه از نهایت تکامل عقلی و معرفتی است، جایی که عقل از سطح دانش نظری فراتر رفته و به شهود حقیقت دست می‌یابد.

بگذارد ازین عالم اوهام و خیال
در اینجا، شاعر مرحله‌ی عبور عقل از دنیای محسوسات و خیالاترا توصیف می‌کند. از دیدگاه عرفانی، جهان مادی سایه‌ای از حقیقت است و عقل مستفاد زمانی به کمال می‌رسد که از اوهام و خیالات حسی فراتر رودو به درک حقایق مجرد دست یابد. این مصراع یادآور نظر افلاطوندرباره‌ی عالم مثلو همچنین دیدگاه ملاصدرادر باب حرکت جوهری است که انسان را از عالم مادی به سوی عالم عقل و شهود هدایت می‌کند.

چون نور الهی به ضمیرش تابید
در این مصرع، مرحله‌ی تجلی حقیقت در عقل مستفادبیان شده است. "نور الهی"اشاره به فیضی دارد که از عالم الهی بر عقل انسان می‌تابد و او را از قیود عالم ماده رها می‌سازد. این ایده با مفهوم اشراقدر حکمت اشراقی سهروردی و همچنین تجلی حق بر قلب عارفدر عرفان اسلامی‌همخوانی دارد. این نور همان علم حضوریاست که بدون واسطه، حقیقت را برای عقل آشکار می‌کند.

بی‌واسطه بیند رخ معشوق، جلال
اوج شهود و وصال در این مصرع نهفته است. "بی‌واسطه"اشاره به معرفت مستقیم و بی‌پرده دارد که در فلسفه‌ی اشراق و عرفان نظری به آن کشف و شهودگفته می‌شود. در این مرحله، عقل مستفاد دیگر به استدلال نیازی ندارد، بلکه مستقیماً رخ معشوق(حقیقت مطلق، ذات الهی) را مشاهده می‌کند. "جلال"نماد عظمت و شکوه الهی است که در قرآن کریم نیز در آیه‌ی "وَ یَبْقَى‏ وَجْهُ رَبِّکَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ" (الرحمن، ۲۷)به آن اشاره شده است.

جمع‌بندی:

این رباعی به زیبایی مسیر تکامل عقلرا از عقل هیولانی (قوه‌ی بالقوه)تا عقل مستفاد (اتصال به عقل فعال و شهود حقیقت)ترسیم می‌کند. در واقع، بیانگر مسیری است که انسان از سطح ادراکات حسی و خیالیعبور کرده و به حقیقت محض و شهود بی‌واسطه‌ی معشوق ازلینائل می‌شود.

تعریف و تبیین کامل عقل مستفاد

عقل مستفادبالاترین مرتبه‌ی عقل انسانیاست که در آن، ادراک بی‌واسطه‌ی حقایقرخ می‌دهد. این مفهوم، ریشه در فلسفه‌ی فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرادارد و در عرفان اسلامی‌نیز با معرفت شهودی و کشف و شهودپیوند خورده است.

مراتب عقل در فلسفه‌ی اسلامی

فیلسوفان مسلمان، عقل را به چهار مرتبه تقسیم کرده‌اند:

1. عقل هیولانی (عقل بالقوه):

   • قوه‌ای خام و ناآگاه که قابلیت کسب معرفت را دارد اما هنوز هیچ دانشی را درک نکرده است.
   • مانند صفحه‌ای سفید که آمادگی نوشتن هر علمی‌را دارد.
   • این مرتبه، آغازین مرحله‌ی عقل انسانی است.

2. عقل بالملکه:

   • مرحله‌ای که عقل برخی علوم بدیهی و مقدماتیرا درک کرده است.
   • توانایی فهم اصول اولیه‌ی برهان و استدلال را دارد، اما هنوز به معرفت عمیق و جامع نرسیده است.

3. عقل بالفعل:

   • عقل در این مرتبه، توانایی استدلال و تحلیل برهانیرا به‌دست آورده است.
   • فرد در این سطح، علوم نظری و مفاهیم پیچیده را درک می‌کند و برهان می‌آورد.

4. عقل مستفاد:

   • عالی‌ترین مرحله‌ی عقل که در آن، ادراک بدون نیاز به استدلال و برهانانجام می‌شود.
   • فرد به مرحله‌ای می‌رسد که مستقیماً و بی‌واسطه حقایق را مشاهده می‌کند.
   • در این مرتبه، عقل انسانی با عقل فعالپیوند می‌یابد و معارف را بی‌واسطه و حضوریدریافت می‌کند.

عقل مستفاد از نگاه ابن‌سینا و فارابی

• ابن‌سینادر کتاب شفا، عقل مستفاد را مرحله‌ای می‌داند که در آن، فرد چنان به عقل فعال متصل می‌شود که گویی خود او عقل فعال شده است. در این مرحله، فرد نیازی به استدلال ندارد و علم را به‌صورت مستقیم و شهودیدرک می‌کند.

• فارابیدر نظریه‌ی معرفت خود، عقل مستفاد را نهایت کمال انسانیمعرفی می‌کند. به باور او، در این مرحله، فرد به حقیقت هستیآگاه می‌شود و دیگر از ابزارهای منطقی و استدلالی بی‌نیاز است، زیرا علم را از سرچشمه‌ی اصلی آن، یعنی عقل فعال، دریافت می‌کند.

عقل مستفاد در فلسفه‌ی ملاصدرا

ملاصدرا در حکمت متعالیه، عقل مستفاد را نتیجه‌ی حرکت جوهری نفسمی‌داند. از نظر او:

• نفس انسان، از عقل هیولانی شروع می‌کند و با تکامل وجودیبه عقل مستفاد می‌رسد.
• این فرآیند نوعی صیرورت وجودیاست که در آن، انسان با حرکت به‌سوی تجرد کامل، عقل مستفاد را درک می‌کند.
• در این مرحله، حجاب‌های مادی و خیالی کنار می‌روندو انسان به حقیقت مطلق هستی متصل می‌شود.

عقل مستفاد در عرفان اسلامی

• در عرفان اسلامی، عقل مستفاد همان مرحله‌ی وصل و شهوداست که در آن، انسان حقیقت را با چشم دل و مشاهده‌ی مستقیمدرک می‌کند.
• ابن‌عربیاین مرحله را با "عین‌الیقین"مقایسه می‌کند، یعنی جایی که سالک حقیقت را نه از طریق برهان، بلکه با تجربه‌ی مستقیم باطندرمی‌یابد.
• در این مرحله، معرفت از طریق اشراق و نور الهی به قلب انسان وارد می‌شود، همان‌طور که در قرآن آمده است:
  "اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ" (نور، ۳۵)

ویژگی‌های عقل مستفاد

✅ درک حقایق بدون نیاز به استدلال و قیاس
✅ اتصال با عقل فعالو دریافت فیض مستقیماز آن
✅ رسیدن به معرفت حضوری و شهودی
✅ خروج از محدوده‌ی وهم و خیالو ورود به معرفت یقینی
✅ مشاهده‌ی حقیقت چنان‌که هست، بدون واسطه‌ی الفاظ و مفاهیم

جمع‌بندی

عقل مستفاد، عالی‌ترین مرتبه‌ی تکامل عقلانی و معرفتی انسان است که در آن، فرد دیگر به ابزارهای منطقی نیاز ندارد و حقیقت را بی‌واسطهمشاهده می‌کند. این مرتبه، همان هدف نهایی حکمت و عرفان است که در آن، انسان از قید محدودیت‌های فکری و حسی رها شده و به درک شهودی حقیقت می‌رسد.

alirejali.blog.ir

alirejali.blog.ir