رسالت

عقل کامل در عرفان اسلامی

عقل کاملدر عرفان اسلامی، مرتبه‌ی نهایی تکامل عقل انسانی است که در آن، سالک به درک شهودی و حضوری حقیقت رسیده و عقل او در مقام فناء فی الله قرار گرفته است. این عقل فراتر از عقل نظری، عقل قدسی و حتی عقل فؤادیاست و به کمال نهایی خود رسیده است.

۱. جایگاه عقل کامل در عرفان

در سیر تکامل عقل، چهار مرتبه برای آن بیان شده است:

1. عقل نظری (جزئی)→ عقل منطقی و استدلالی، محدود به تحلیل و تفکر
2. عقل قدسی→ عقل اشراقی که به الهام و دریافت‌های باطنی متصل است
3. عقل فؤادی→ عقل متصل به فؤاد که حقیقت را با شهود قلبی درک می‌کند
4. عقل کامل→ عقل در مرتبه‌ی نهایی که حقیقت را بدون هیچ واسطه‌ای مشاهده می‌کند و در ذات خود فانی شده است

۲. ویژگی‌های عقل کامل

✅ ۱. وصول به حقیقت مطلق

• عقل کامل، عقلی است که نه‌تنها حقیقت را شهود می‌کند، بلکه خود با حقیقت یکی می‌شود.
• در این مرتبه، عارف از خود بی‌خود شده و حقیقت الهی را بدون هیچ حجاب و واسطه‌ای می‌بیند.

✅ ۲. فناء فی الله و بقاء بالله

• عقل کامل به مرحله‌ای رسیده است که دیگر عقل فردی نیست، بلکه عقل الهی در او تجلی کرده است.
• در این مرحله، عارف از خود فانی شده و تنها خدا را می‌بیند.

✅ ۳. جامعیت تمامی‌مراتب عقل

• این عقل، هم عقل نظری را در بر دارد، هم از عقل قدسی بهره‌مند است، هم مانند عقل فؤادی حقیقت را شهود می‌کند، اما فراتر از همه‌ی این‌ها، به مقام وحدت با حق رسیده است.

✅ ۴. عقل اول و عقل محمدی (ص)

• در عرفان اسلامی، عقل کامل همان عقل اول یا عقل محمدی (ص)است.
• این عقل، اولین مخلوق خداوند و سرچشمه‌ی تمام معرفت‌هاست.

✅ ۵. مطابقت با عقل کلی ابن‌عربی و ملاصدرا

• ابن‌عربی، عقل کامل را همان عقل کلی می‌داند که حقیقت وجود را به‌طور مطلق درک کرده است.
• ملاصدرا نیز در فلسفه‌ی خود، عقل کامل را مرتبه‌ای می‌داند که در آن، سالک دیگر به وجود مستقل خود اعتقاد ندارد و فقط وجود الهی را می‌بیند.

۳. عقل کامل در قرآن و روایات

✅ "وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ کُلَّهَا"(بقره، ۳۱)
"و خداوند همه‌ی اسماء را به آدم آموخت."

🔹 در تفسیر عرفانی، این آیه اشاره به عقل کامل در انسان دارد که استعداد درک همه‌ی حقایق را دارد.

✅ "وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا"(بقره، ۲۶۹)
"هر که حکمت یافت، خیر فراوانی یافت."

🔹 در عرفان، حکمت حقیقی همان عقل کامل استکه انسان را به شهود مطلق حقیقت می‌رساند.

✅ حدیث نبوی:
"اول ما خلق الله العقل، فقال له أقبل فأقبل، ثم قال له أدبر فأدبر."
"اولین چیزی که خدا آفرید، عقل بود. به او گفت: پیش بیا، پس آمد. سپس گفت: بازگرد، پس بازگشت."

🔹 این حدیث اشاره به عقل اول یا عقل کامل دارد که همان حقیقت عقل محمدی (ص) است.

۴. سخنان عرفا درباره‌ی عقل کامل

✅ ابن‌عربی:
«عقل کامل همان عقلی است که در آن، سالک از خود فانی شده و حقیقت را بدون هیچ واسطه‌ای مشاهده می‌کند.»

✅ ملاصدرا:
«عقل کامل آن است که در آن، وجود فردی از میان رفته و تنها وجود الهی باقی مانده است.»

✅ مولانا:
«عقل گر کامل شود، دیوانه گردد / وز سر دیوانگی، بیگانه گردد»

🔹 این بیت اشاره دارد به این‌که عقل کامل، فرد را از خود تهی کرده و او را به مقام فناء در حقیقت می‌رساند.

۵. راه رسیدن به عقل کامل در سلوک عرفانی

✅ ۱. تصفیه‌ی نفس و عقل نظری

• سالک ابتدا باید از تفکرات جزئی و نظری عبور کند و عقل خود را به سوی کلیات سوق دهد.

✅ ۲. رسیدن به عقل قدسی و فؤادی

• سالک باید از الهام و اشراق بهره‌مند شود و قلب خود را برای دریافت انوار الهی آماده کند.

✅ ۳. فنا و بقاء بالله

• سالک باید از خود فانی شود و به مرتبه‌ی عقل کامل، یعنی مشاهده‌ی مستقیم حقیقت الهی، برسد.

۶. تفاوت عقل فؤادی و عقل کامل

۷. نتیجه‌گیری

✅ عقل کامل، عالی‌ترین مرتبه‌ی عقل در عرفان اسلامی‌است که در آن، سالک به حقیقت مطلق می‌رسد و از خود فانی می‌شود.
✅ این عقل، مرحله‌ی نهایی سیر و سلوک است که در آن، انسان دیگر وجود مستقل ندارد و فقط خدا را می‌بیند.
✅ در این مرتبه، عقل نه‌تنها حقیقت را مشاهده می‌کند، بلکه خود عین حقیقت می‌شود.
✅ عقل کامل، همان عقل اول، عقل محمدی (ص) و حقیقت عقل الهی است که تنها در وجود انسان کامل به ظهور می‌رسد.

پس عقل کامل همان حقیقت محمدیه است که سرچشمه‌ی همه‌ی معرفت‌ها و نهایت سیر عقلانی در عرفان اسلامی‌محسوب می‌شود.