رسالت

عقل قدسی در عرفان اسلامی

عقل قدسیدر عرفان اسلامی، بالاترین و کامل‌ترین مرتبه‌ی عقل است که با دریافت مستقیم از عالم غیب، انسان را به شهود حقیقت الهی و درک اسرار وجود می‌رساند. این عقل از محدودیت‌های عقل استدلالی فراتر رفته و به الهام و اشراق متصل می‌شود.

مفهوم عقل قدسی

در عرفان اسلامی، عقل مراتبی دارد که از عقل جزئی (محدود به استدلال) شروع شده و به عقل کلی و سپس عقل قدسی می‌رسد. عقل قدسی، همان نوری است که خداوند در قلب عارف می‌افکندو او را به درک حقیقت واصل می‌سازد. این عقل نه‌تنها محدود به برهان و استدلال نیست، بلکه از طریق اشراق و الهام به حقیقت می‌رسد.

ابن‌عربی، ملاصدرا و دیگر حکمای عرفانی این عقل را مقام اولیا و انبیادانسته‌اند که آنان را به علم لدنی و معرفت شهودی می‌رساند. عقل قدسی، از جنس نور الهیاست که در قلب‌های پاک و آماده می‌تابد.

ویژگی‌های عقل قدسی

1. دریافت مستقیم حقیقت:
   برخلاف عقل استدلالی که با واسطه‌ی مفاهیم و قیاس‌ها عمل می‌کند، عقل قدسی بدون واسطه و به‌صورت حضوری حقایق را دریافت می‌کند. این نوع ادراک، همان شهود باطنیو «رؤیت قلبی» است که در قرآن با عبارت "فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَکِن تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ"(حج، ۴۶) توصیف شده است.

2. الهامی‌و اشراقی بودن:
   عقل قدسی از جنس عقل استدلالی نیست، بلکه الهامی‌و اشراقیاست. یعنی از طریق عبادت، تزکیه‌ی نفس، ذکر و تفکر در آیات الهی، شخص به مرحله‌ای می‌رسد که علوم لدنی و معارف غیبیبر او گشوده می‌شود.

3. فراتر از برهان و منطق:
   عقل قدسی به برهان و استدلال وابسته نیست، زیرا حقیقت را مستقیماً درک می‌کند. در حکمت متعالیه‌ی ملاصدرا، عقل قدسی بالاترین مرتبه‌ی عقل است که از طریق حرکت جوهری نفسو سیر و سلوک به آن می‌توان رسید.

4. اتصال به علم لدنی و وحی:
   این عقل، همان عقلی است که انبیا، اولیا و عرفااز آن بهره می‌برند. علم لدنی(علمی‌که مستقیماً از جانب خداوند عطا می‌شود) از طریق عقل قدسی به دست می‌آید. در قرآن کریم، علم خضر (ع) که فراتر از علم ظاهری موسی (ع) بود، نمونه‌ای از این نوع عقل معرفی شده است:

   "وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا"(کهف، ۶۵)

5. قلب به‌عنوان مرکز ادراک:
   در عرفان اسلامی، قلب تنها مرکز احساسات نیست، بلکه محل تجلی حقایق الهی است. عقل قدسی، نوری است که خداوند در قلب انسان‌های خالص و سالک می‌اندازد:

   "مَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلإِسْلاَمِ"(انعام، ۱۲۵)

6. نقش در سلوک عرفانی:
   عقل قدسی، مرحله‌ی نهایی سلوک عارفانه است. عرفا پس از عبور از مراحل نفس و رسیدن به قلب سلیم، وارد وادی عقل قدسی می‌شوند. در این مرحله، سالک به مقام فنای فی اللهمی‌رسد و حقیقت را بی‌واسطه و با نور الهیمشاهده می‌کند.

مقایسه‌ی عقل قدسی با سایر مراتب عقل

در عرفان اسلامی، مراتب عقل به این شکل دسته‌بندی می‌شوند:

ابن‌سینا نیز در کتاب «اشارات و تنبیهات»، عقل قدسی را بالاترین مرتبه‌ی عقل دانسته و آن را ویژه‌ی پیامبران و اولیای الهیمعرفی می‌کند که به حقیقت اشیا، بدون نیاز به تفکر و استدلال، علم دارند.

عقل قدسی در کلام بزرگان عرفان

✅ ابن‌عربی:
«عقل قدسی، نوری است که خداوند در قلب ولیّ خود می‌تاباند تا به معرفت یقینی دست یابد.»

✅ ملاصدرا:
«عقل قدسی، حقیقتی الهی است که فراتر از تعقل بشری است و باطن هستی را بی‌حجاب درک می‌کند.»

✅ مولانا:
«عقل را نُه مرتبه است، آن‌که در مرتبه‌ی نخست بماند، از ادراک حقیقت محروم است. عقل کامل، همان عقل قدسی است که دریای علم الهی را در خود دارد.»

نتیجه‌گیری

عقل قدسی، والاترین نوع عقل در عرفان اسلامی‌است که با شهود و اشراق، حقیقت را درک می‌کند.این عقل، متعلق به پیامبران، اولیای الهی و عارفان کاملاست که به مرتبه‌ی فنای فی اللهو بقای باللهرسیده‌اند. از دیدگاه عرفا، تنها راه دستیابی به عقل قدسی، تزکیه‌ی نفس، سیر و سلوک، و پیروی از انبیا و اولیااست.

در نهایت، این عقل همان است که خداوند درباره‌اش می‌فرماید:

"یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ، وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا"(بقره، ۲۶۹)
"خداوند حکمت را به هر که بخواهد عطا می‌کند، و آن‌که حکمت یافت، خیر کثیری یافته است."