باسمه تعالی
عقل بالفعل
مصرع اول: عقلی که شده ز علم و دانش به کمال
این مصرع به حقیقت عقلی اشاره دارد که به مرحله‌ی کمال و فعلیت رسیده است. در فلسفه‌ی اسلامی، عقل در ابتدا به‌صورت بالقوه وجود دارد و با کسب علم و معرفت، به عقل بالفعل تبدیل می‌شود. این مصرع بر این نکته تأکید دارد که علم و دانش، ابزار اصلی برای رسیدن عقل به کمال هستند.
مصرع دوم: بگسسته ز اوهام و ز غوغا و جدال
این مصرع مرحله‌ی بعدی تکامل عقل را بیان می‌کند؛ یعنی جدایی از اوهام، هیجانات بیهوده، و نزاع‌های فکری و لفظی. در حکمت و عرفان، انسان زمانی به درک حقیقی می‌رسد که از جدال‌های بی‌نتیجه، پیش‌داوری‌ها، و توهمات فکری آزاد شود. این مرحله، عقل را از حجاب‌های ذهنی و قیود محدودکننده رها می‌کند.
مصرع سوم: چون آینه‌ای ز نور روشن گردید
در این مصرع، عقل به آینه‌ای تشبیه شده که از نور حقیقت جلا یافته است. این تصویر استعاری به نقش عقل در انعکاس حقیقت اشاره دارد. همان‌گونه که آینه وقتی صیقل داده شود، می‌تواند تصاویر را بدون تحریف منعکس کند، عقل نیز هنگامی‌که از آلودگی‌های فکری و اخلاقی پاک شود، حقیقت را آن‌گونه که هست، درمی‌یابد.
مصرع چهارم: تابنده‌تر از مهر به اعلای خصال
در این مصرع، عقل کامل به خورشید (مهر) تشبیه شده، اما با تأکید بر اینکه حتی از آن نیز درخشان‌تر است. این تأکید نشان می‌دهد که نور عقل، که حاصل معرفت و تزکیه است، فراتر از نور مادی خورشید بوده و برتری آن در این است که با فضایل عالیه (اعلای خصال) همراه است. در عرفان اسلامی، عقل کامل نه‌تنها روشنگر حقیقت است، بلکه با فضایل اخلاقی و روحانی نیز توأم است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
این رباعی یک سیر تکاملی را ترسیم می‌کند:
۱.
کسب علم و دانش (مصرع اول)→ ۲.
رهایی از اوهام و هیاهو (مصرع دوم)→ ۳.
تصفیه و شفافیت ذهن و قلب (مصرع سوم)→ ۴.
رسیدن به بالاترین مراتب حکمت و فضیلت (مصرع چهارم).
در نهایت، این رباعی بیانگر حقیقتی است که در حکمت، عرفان، و فلسفه مشترک است: عقل زمانی به اوج می‌رسد که از دانش حقیقی تغذیه شود، از اوهام آزاد گردد، همچون آینه‌ای صاف حقیقت را منعکس کند، و در نهایت، همچون خورشید بتابد و انسان را به عالی‌ترین فضایل برساند.
تعریف و تبیین کامل عقل بالفعل
عقل بالفعل یکی از مراحل رشد و تکامل عقل در فلسفه‌ی اسلامی‌است که نقش مهمی‌در شناخت و درک حقایق دارد. این مفهوم به‌ویژه در نظام فلسفی فارابی، ابن‌سینا و ملاصدرابررسی شده است و جایگاه مهمی‌در تبیین مراتب ادراک و معرفت دارد. برای فهم بهتر عقل بالفعل، ابتدا لازم است مراتب کلی عقل را بشناسیم.
مراتب عقل در فلسفه‌ی اسلامی
۱. عقل هیولانی (عقل بالقوه محض):
- در این مرحله، عقل هیچ‌گونه دانشی ندارد، اما استعداد بالقوه‌ی درک مفاهیم را داراست.
- مانند صفحه‌ای سفید است که هنوز هیچ نوشته‌ای بر آن ثبت نشده است.
- این مرحله به کودک تازه متولدشده شباهت دارد که هنوز دانشی کسب نکرده است.
alirejali.blog.ir