باسمه تعالی
شرحی بر واژه عرفانی طلسم دنیا
طلسم دنیا
دنیا چو طلسمی‌است که افسونگر ماست
هر لحظه فریب دگری در سر ماست
چون موج سرابی که نماند به قرار
نقش و اثری نیست، به جز جوهر ماست
بسم‌الله الرحمن‌الرحیم
مصرع اول: "دنیا چو طلسمی‌است که افسونگر ماست"در این مصرع، دنیا به‌عنوان یک طلسم توصیف شده است. طلسم نماد چیزی است که بر انسان تاثیر می‌گذارد و او را درگیر می‌کند. دنیا نیز مشابه طلسم است که انسان را به خود جلب می‌کند و تحت تاثیر فریب‌های آن قرار می‌دهد. این تاثیرات به‌طور ناخودآگاه انسان را از مسیر اصلی‌اش دور می‌کند.
مصرع دوم: "هر لحظه فریب دگری در سر ماست"در این مصرع، اشاره به فریب‌های پی‌درپی دنیا و تغییرات آن در ذهن انسان دارد. انسان در هر لحظه در معرض فریب‌های جدیدی قرار می‌گیرد که او را از واقعیت دور می‌کند و به دنبال خود می‌کشد. این فریب‌ها می‌توانند از جنس مادیات، آرزوها و خواسته‌های دنیوی باشند که همچنان در ذهن انسان تجلی پیدا می‌کنند.
مصرع سوم: "چون موج سرابی که نماند به قرار"این مصرع اشاره به بی‌ثباتی دنیا دارد. دنیا همچون موجی است که در پی سراب حرکت می‌کند و هیچ‌گاه به ثبات و قرار نمی‌رسد. سراب نمادی از چیزی است که فقط در ظاهر وجود دارد و در حقیقت چیزی ندارد. همینطور دنیا نیز چیزی است که در ظاهر فریبنده است، اما در واقع هیچ ثباتی ندارد و انسان را به‌طور دائم در جست‌وجوی آن به‌سوی اهداف ناپایدار می‌کشاند.
مصرع چهارم: "نقش و اثری نیست، به جز جوهر ماست"این مصرع به حقیقت والای انسان اشاره دارد. در این دنیا که فریب‌ها و ناپایداری‌ها حکمفرماست، تنها چیزی که باقی می‌ماند جوهر و حقیقت درونی انسان است. نقش و اثرهای دنیوی همچون لذت‌ها و دارایی‌ها زودگذرند، ولی جوهر انسان که همان روح و ذات اوست، باقی و جاوید است. در اینجا شاعر تاکید دارد بر اینکه انسان باید توجه خود را از ظاهر دنیا بردارد و به حقیقت درون خود توجه کند.
طلسم دنیا در عرفان اسلامی
در عرفان اسلامی، طلسم دنیااستعاره‌ای از حجاب‌ها، وابستگی‌ها و جاذبه‌های فریبنده‌ی عالم مادیاست که حقیقت را از چشم انسان می‌پوشاند و او را از سیر الی الله بازمی‌دارد. این مفهوم، ریشه در آموزه‌های قرآنی، احادیث اهل بیت (ع)، و سخنان عرفا دارد.
طلسم دنیا، مانند یک جادو و سحر، چنان تأثیرگذار است که اکثر انسان‌ها را به خود مشغول می‌سازد و اجازه نمی‌دهد حقیقت را به‌درستی ببینند. دنیا در نگاه عرفانی، صرفاً مجموعه‌ای از عناصر مادی نیست، بلکه جهانی از آزمون‌ها و توهماتی است که انسان را از حقیقت غافل می‌کند و او را در زندانی از خواسته‌های ناپایدار گرفتار می‌سازد.
۱. ماهیت طلسم دنیا در قرآن و حدیث
الف) دنیا در قرآن
قرآن کریم بارها نسبت به فریبندگی دنیا هشدار داده و آن را سراب، بازیچه و کالای کم‌ارزشتوصیف کرده است:
-
فریبندگی دنیا:
«وَمَا الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلَّا مَتَاعُ الْغُرُورِ»(حدید: ۲۰)
«زندگی دنیا چیزی جز کالای فریبنده نیست.» -
سراب بودن دنیا:
«کَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّىٰ إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا»(نور: ۳۹)
«(اعمال کافران) همچون سرابی در بیابان است که تشنه آن را آب می‌پندارد، ولی وقتی به آن می‌رسد، چیزی نمی‌یابد.» -
دنیا همچون بازیچه و سرگرمی:
«وَمَا هَذِهِ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا إِلَّا لَهْوٌ وَلَعِبٌ»(عنکبوت: ۶۴)
«زندگی دنیا چیزی جز بازی و سرگرمی‌نیست.»
این آیات نشان می‌دهند که طلسم دنیا در حقیقت همان فریبندگی و توهم آن استکه باعث می‌شود انسان از حقیقت الهی و مقصد اصلی خود غافل شود.
ب) احادیث اهل بیت (ع) درباره فریب دنیا
-
امام علی (ع):
«الدُّنْیَا سِجْنُ الْمُؤْمِنِ وَ جَنَّةُ الْکَافِرِ»
«دنیا زندان مؤمن و بهشت کافر است.»
⬅ یعنی مؤمن، دنیا را زندانی می‌بیند که باید از آن آزاد شود، اما کسی که حقیقت را نمی‌بیند، آن را بهشت خود می‌پندارد. -
امام صادق (ع):
«مَثَلُ الدُّنْیَا کَمَثَلِ صُورَةٍ فِی الْمَاءِ تَرَاهَا وَ هِیَ لَیْسَتْ بِشَیْ‌ءٍ»
«دنیا مانند تصویری در آب است که آن را می‌بینی اما در حقیقت چیزی نیست.»
⬅ این حدیث نشان می‌دهد که دنیا مانند یک سراباست که وجود حقیقی ندارد و صرفاً توهمی‌است که ذهن انسان را به خود مشغول می‌کند.
. ویژگی‌های طلسم دنیا در عرفان اسلامی
الف) دنیا، حجاب حقیقت است
در عرفان اسلامی، دنیا به‌عنوان حجاب بین انسان و حقیقت الهیمطرح می‌شود. این حجاب، شامل شهوت، مال، مقام، تعلقات، و مشغولیات بیهودهاست که انسان را از حقیقت بازمی‌دارد.
-
مولانا:
این جهان زندان و ما زندانیان
حفره کن زندان و خود را وارهان⬅ مولانا، دنیا را زندان روحمی‌داند و معتقد است که انسان باید این زندان را بشکندتا به حقیقت برسد.
ب) دنیا، همچون جادویی فریبنده است
عارفان، دنیا را به طلسم و سحرتشبیه کرده‌اند، زیرا جذابیت‌های آن چنان قوی است که حتی خردمندان را نیز اسیر خود می‌کند.
-
حافظ:
حجاب چهره‌ی جان می‌شود غبار تنم
خوشا دمی‌که از این چهره، پرده برفکنم⬅ "غبار تن" همان طلسم دنیااست که حقیقت را از چشم سالک می‌پوشاند.
ج) دنیا، سراب و خواب است
-
ابن عربی:
«دنیا همانند خواب است که وقتی از آن بیدار شوی، می‌فهمی‌که همه‌چیز خیالی بوده است.»
⬅ این تعبیر اشاره به این دارد که انسان پس از مرگ، درک می‌کند که زندگی دنیا همچون یک رؤیا بیش نبوده است.
۳. راه‌های شکستن طلسم دنیا
۱. تزکیه نفس و تهذیب اخلاق
اولین قدم برای رهایی از طلسم دنیا، تزکیه‌ی نفس و تخلیه‌ی آن از وابستگی‌های دنیویاست.
-
امام علی (ع):
«إِنَّمَا الدُّنْیَا فَنَاءٌ وَ الْآخِرَةُ بَقَاءٌ»
«دنیا فانی است و آخرت باقی.»
⬅ وقتی انسان این حقیقت را درک کند، دیگر فریب ظواهر دنیا را نخواهد خورد.
۲. معرفت و بصیرت
انسان باید دنیا را آنگونه که هست ببیند، نه آنگونه که به نظر می‌رسد. این معرفت، از طریق مطالعه‌ی متون دینی، تفکر و تهذیب نفس حاصل می‌شود.
-
امام حسین (ع):
«النَّاسُ عَبِیدُ الدُّنْیَا، وَ الدِّینُ لَعْقٌ عَلَى أَلْسِنَتِهِمْ»
«مردم بردگان دنیا هستند و دین فقط بر زبان آن‌ها جاری است.»⬅ این حدیث نشان می‌دهد که طلسم دنیا باعث می‌شود انسان‌ها حقیقت را درک نکنند و فقط به ظواهر بپردازند.
۳. زهد و ترک دلبستگی
زهد به معنای ترک دنیا نیست، بلکه رها شدن از دلبستگی‌های دنیوی است.
-
مولانا:
هر که را جامه ز عشقی چاک شد
او ز حرص و عیب کلی پاک شد⬅ یعنی کسی که عشق حقیقی (عشق الهی) را تجربه کند، از حرص و وابستگی‌های دنیوی رها خواهد شد.
۴. ذکر و یاد خدا
-
قرآن کریم:
«أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»(رعد: ۲۸)
«آگاه باشید که با یاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرد.»⬅ ذکر و یاد خدا، طلسم دنیا را باطل می‌کند و انسان را از حجاب‌های آن می‌رهاند.
نتیجه‌گیری
طلسم دنیا همان توهمی‌است که باعث می‌شود انسان به جای توجه به حقیقت، در لذت‌های گذرا و سراب‌های مادی غرق شود.این طلسم از طریق تزکیه‌ی نفس، معرفت، زهد، و ذکر الهیشکسته می‌شود. سالک حقیقی، دنیا را ابزار رسیدن به خداوند می‌بیند، نه هدف و غایت زندگی خود.
تهیه و تنظیم
دکتر علی رجالی