نفس رحمانی در عرفان اسلامی
نفس رحمانییا نَفَسُ الرَّحْمٰنِیکی از مفاهیم مهم در عرفان نظری است که برای توضیح چگونگی پیدایش و ظهور هستی از ذات حق تعالی به‌کار می‌رود. این اصطلاح به‌ویژه در آثار ابن عربیو عرفای پیرو مکتب او، همچون صدرالدین قونویو عبدالرزاق کاشانی، مطرح شده و در دستگاه فکری وحدت وجود جایگاهی اساسی دارد.
۱. تعریف نفس رحمانی
نفس رحمانی به‌معنای نفَسی است که از ذات الهی صادر می‌شود و منشأ ایجاد و بروز موجودات عالم است. در عرفان، این مفهوم را با نفَس انسان مقایسه کرده‌اند که هنگام سخن گفتن، هوا را از درون خود بیرون می‌دهد و الفاظ و کلمات را ایجاد می‌کند. به‌همین ترتیب، خداوند نیز به‌واسطه این نفَس، هستی را اظهار و موجودات را از عدم به وجود می‌آورد.
نفس رحمانی همان تجلی حق در مرتبه وجود است که باعث پدید آمدن تمام ممکنات می‌شود.این تجلی، استمرار دارد و لحظه‌ای قطع نمی‌شود، زیرا هستیِ ممکنات وابسته به آن است.
۲. مبانی و توضیحات عرفانی
۲.۱. رابطه نفس رحمانی با فیض مقدس و فیض اقدس
در عرفان نظری، فیض الهی را به دو نوع تقسیم می‌کنند:
- فیض اقدس: همان علم ذاتی خداوند به اشیاء در مرتبه واحدیت است. پیش از آنکه اشیا در خارج تحقق یابند، در علم الهی به‌صورت حقایق ثابت (اعیان ثابته) حضور دارند.
- فیض مقدس: که ناظر به ایجاد و ظهور اشیا در عالم خارج است. نفس رحمانی را با فیض مقدس مرتبط می‌دانند، زیرا باعث خروج ممکنات از علم به عین و از عدم به وجود می‌شود.
۲.۲. ارتباط با اسماء الهی و اسم الرحمن
نفس رحمانی در حقیقت، تجلی اسم «الرَّحْمٰن»است. در قرآن کریم آمده است:
الرَّحْمٰنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ خَلَقَ الْإِنْسَانَ(الرحمن: ۱-۳)
در عرفان، اسم «الرحمن»به فیض عام و گسترده‌ای اشاره دارد که همه موجودات را شامل می‌شود و به سبب آن، هستی به‌طور یکسان به تمام مخلوقات اعطا می‌شود. همان‌گونه که اسم «الرحیم» ناظر به رحمت خاص برای اهل ایمان است، اسم «الرحمن» شامل همه موجودات، حتی کفار و موجودات غیرعاقل می‌شود.پس، نفس رحمانی نیز مانند رحمت رحمانی، شامل تمامی‌هستی است.
۲.۳. تشبیه به دم و سخن گفتن
ابن عربی و پیروانش نفس رحمانی را به نفَس انسان در هنگام سخن گفتن تشبیه کرده‌اند:
- همانطور که هنگام تکلم، هوای درون دهان انسان بیرون می‌آید و تبدیل به کلمات و الفاظ می‌شود،
- در نظام هستی نیز، حق تعالی از طریق نفس رحمانی، جهان را اظهار می‌کند و موجودات را یکی پس از دیگری ظاهر می‌سازد.
نتیجه:همان‌گونه که در گفتار انسان، الفاظ و کلمات از هوای درون ایجاد می‌شوند، در نظام هستی نیز، تعینات و مراتب وجود از نفس رحمانی پدیدار می‌شوند.
۲.۴. ارتباط با حقیقت محمدیه و عقل اول
در برخی از تفاسیر عرفانی، نفس رحمانی با حقیقت محمدیه و عقل اول مرتبط دانسته شده است:
- حقیقت محمدیه، نخستین تجلی از ذات حق است که واسطه بین خداوند و عالم خلقت محسوب می‌شود.
- عقل اولنیز نخستین مخلوقی است که سایر موجودات از طریق او پدید می‌آیند.
- برخی عرفا، نفس رحمانی را همان حقیقت محمدیه دانسته‌اندکه اولین تجلی از حق و واسطه فیض میان خدا و خلق است.
۳. جایگاه نفس رحمانی در نظام هستی
با توجه به آنچه گفته شد، نفس رحمانی یکی از مهم‌ترین مفاهیم در عرفان اسلامیاست که جایگاه آن را می‌توان چنین خلاصه کرد:
- نفس رحمانی همان فیض مقدس استکه موجب ایجاد و ظهور ممکنات از عدم به وجود می‌شود.
- این نفس همان تجلی اسم «الرحمن» استکه رحمت و فیض وجود را به همه موجودات عطا می‌کند.
- همان‌گونه که در سخن گفتن، نفَس انسان، سبب ظهور کلمات می‌شود، نفس رحمانی نیز سبب ظهور هستی است.
- برخی عرفا، نفس رحمانی را با حقیقت محمدیه یکی دانسته‌اندو آن را اولین تجلی از ذات حق می‌دانند.
۴. نتیجه‌گیری
نفس رحمانی مفهومی‌عمیق در عرفان نظری است که نشان‌دهنده پیوند میان ذات الهی و هستی مخلوقات است. این اصطلاح بیانگر فیض دائم و رحمت گسترده الهی است که موجودات را از علم الهی به عینیت می‌آورد.
اگر بخواهیم آن را به زبانی ساده‌تر بیان کنیم:
- خداوند با نوعی "نفَس" هستی را اظهار می‌کند.
- این نفَس، نفس رحمانینام دارد که مانند دمیدن در صور هستی است.
- همان‌گونه که انسان با دمیدن و سخن گفتن، کلمات را اظهار می‌کند، خداوند نیز از طریق نفس رحمانی، همه ممکنات را ظاهر می‌سازد.
پس، نفس رحمانی همان جریان دائمی‌فیض الهی است که لحظه‌ای قطع نمی‌شود و علت اصلی وجود و بروز همه چیز در عالم هستی است.