رسالت

باسمه تعالی

شرحی بر واژه عرفانی منزل انس

منزل انس
رفتم ز جهان، سوی جانان رفتم،
فارغ ز خود و با رفیقان رفتم.
دیدم که به جز یار، ندارم یاری
در وادی عشق، من شتابان رفتم

باسمه تعالی

منزل انس – شرح و تفسیر

این رباعی مسیر سلوک عرفانی سالکرا از ترک دنیا تا وصول به وادی عشق الهیبه تصویر می‌کشد. در ادامه، هر مصرع را به‌طور جداگانه شرح و تفسیر می‌کنیم:

---

مصرع اول:

"رفتم ز جهان، سوی جانان رفتم"

✅ شرح:
در این مصرع، حرکت از دنیا به سوی خداوندبیان شده است.

• "رفتم ز جهان": اشاره به دل بریدن از مادیات، وابستگی‌های دنیوی و ترک تعلقات. این اولین گام در سلوک عرفانیاست که همان زهد حقیقی و ترک دنیا از دلاست، نه لزوماً ترک فیزیکی دنیا.
• "سوی جانان رفتم": جانان یعنی محبوب حقیقی که همان ذات الهیاست. این نشان می‌دهد که سالک نه فقط از دنیا گذشته، بلکه به سمت حقیقت مطلق و معشوق حقیقی رهسپار شده است.

✅ تفسیر عرفانی:
این مرحله همان هجرت روحانیاست که در عرفان اسلامی‌به تجرید و تخلیهمعروف است؛ یعنی دل را از غیر خدا خالی کردن. مولانامی‌گوید:

"جهان فانی است، رو بر جان کن،
که او باقی است، دل را آن کن."

---

مصرع دوم:

"فارغ ز خود و با رفیقان رفتم"

✅ شرح:
در این مرحله، سالک از نفس خویش فارغ شده و با هم‌سفرانی در مسیر معنویت همراه می‌شود.

• "فارغ ز خود": اشاره به نفی نفسدارد؛ یعنی سالک دیگر منیت و خودخواهی را کنار گذاشته است. این مرحله همان فنا از نفساست که در عرفان از آن به عنوان نفی خواسته‌های نفسانییاد می‌شود.
• "با رفیقان رفتم": رفیقان می‌تواند اولیای الهی، سالکان راه حق و استادان عرفانباشد که در این مسیر همراه سالک‌اند.

✅ تفسیر عرفانی:
در این مرحله، سالک دیگر خود را مرکز عالم نمی‌بیندو در جمع اهل سلوک و اهل محبت الهیقرار می‌گیرد. اینجا همان سیر الی‌الله مع‌الناساست که همدلی و همراهی با عارفان واقعیرا نشان می‌دهد. حافظمی‌فرماید:

"ره مرو بی‌دلیل در ظلمت،
رهروان را چراغ باید داشت."

---

مصرع سوم:

"دیدم که به جز یار، ندارم یاری"

✅ شرح:
پس از هجرت از دنیا و پیوستن به کاروان اهل معنا، سالک متوجه حقیقتی شگرف می‌شود:

• "دیدم که به جز یار، ندارم یاری": یعنی او درمی‌یابد که تنها یار حقیقی خداوند استو هر آنچه در دنیا به آن دل بسته بود، سرابی بیش نبوده است. این مرتبه‌ی توحید افعالی و شهود وحدت در کثرتاست که عارف درک می‌کند همه چیز از اوست و همه به سوی او بازمی‌گردند.

✅ تفسیر عرفانی:
در این مرحله، سالک به توحید ناب می‌رسدو تنها فاعل حقیقی را خداوند می‌داند. این همان مفهومی‌است که در حدیث "لا مؤثر فی الوجود الا الله"(هیچ اثرگذاری در هستی جز خداوند نیست) بیان شده است.

مولانا نیز در این معنا می‌فرماید:

"هر که را بینی ز خود، بیگانه دان،
آن که باقی است، اوست در کاشانه جان."

مصرع چهارم:

"در وادی عشق، من شتابان رفتم"

✅ شرح:
در این مصرع، سالک به مرحله‌ی وادی عشقمی‌رسد و در این مسیر بی‌تابانه حرکت می‌کند.

• "در وادی عشق": وادی عشق همان مرحله‌ی فنا فی‌اللهاست؛ جایی که عارف تمام هستی خود را در معشوق گم می‌کند.در این وادی، سالک دیگر چیزی برای خود نمی‌خواهد و تنها رضای محبوب را می‌جوید.
• "من شتابان رفتم": این تعبیر نشان می‌دهد که سالک با اشتیاق و بی‌قراری، خود را به آتش عشق الهی سپرده استو از هر چه غیر اوست، گسسته است.

✅ تفسیر عرفانی:
وادی عشق همان هفتمین مرحله‌ی سلوک در عرفاناست که سالک در آن به نهایت وجد، مستی، و دلدادگی الهیمی‌رسد. در این مرحله، او هیچ چیز جز نور الهینمی‌بیند و با تمام وجود، غرق در جذبه‌ی عشق حق می‌شود.

مولانا این مرحله را چنین توصیف می‌کند:

"در عشق ز خود رمیده باشم،
با دوست چو سایه دیده باشم."

---

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

این رباعی چهار مرحله‌ی مهم عرفانیرا نشان می‌دهد:

1. ترک دنیا و توجه به معبود(هجرت از مادیات)
2. فنا از خود و همراهی با سالکان راه حق(رهایی از منیت)
3. ادراک وحدت حقیقی و یگانگی با معشوق(شهود توحید)
4. رسیدن به وادی عشق و حرکت بی‌قرار به سوی معشوق(فنای کامل در عشق الهی)

این سیر، همان مراحل انس با خداونداست که در عرفان اسلامی، اوج آن فنای فی‌الله و بقای باللهاست.

این رباعی کوتاه، اما بسیار پرمفهوم و عمیق است و به‌خوبی راه عارف را از ابتدا تا انتها ترسیم کرده است.

منزل انس در عرفان

منزل انسیکی از مقامات والای سلوک عرفانی است که در آن سالک پس از گذر از مراحل خوف، رجاء و مجاهدات فراوان، به آرامش و الفت با حق تعالی دست می‌یابد. در این مقام، سالک از اضطراب و وحشت دور شده و نوعی اطمینان و آرامش درونی پیدا می‌کند که ناشی از شهود پیوسته‌ی حق و معرفت حضوری اوست.

۱. جایگاه منزل انس در سلوک عرفانی

منزل انس معمولاً پس از عبور از منازل خوف و رجاء حاصل می‌شود. در ابتدا، سالک در مقام خوف به دلیل عظمت الهی و احتمال عدم مقبولیت اعمال، در هراس است. سپس در مقام رجاء، امید به رحمت الهی در او تقویت می‌شود. اما در منزل انس، سالک به چنان آرامشی می‌رسد که دیگر نه ترس بر او غالب است و نه امیدی ناپایدار؛ بلکه نوعی اطمینان قلبی و آگاهی مداوم از حضور الهی در او شکل می‌گیرد.

۲. ویژگی‌های منزل انس

این مقام دارای ویژگی‌های متعددی است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

1. رفع وحشت و اضطراب:سالک دیگر از سختی‌های راه بیمی‌ندارد و حتی اگر بلا و امتحانی پیش آید، با آرامش و طمأنینه با آن روبه‌رو می‌شود.
2. قرب به حق:سالک دائماً خود را در محضر الهی می‌بیند و فاصله‌ای میان خود و معبود احساس نمی‌کند.
3. لذت از ذکر و عبادت:عبادات، مناجات و یاد خدا برای او نه تکلیف، بلکه به‌صورت یک نیاز درونی و لذت روحانی درمی‌آید.
4. بی‌نیازی از غیر:انس حقیقی سالک فقط با حق است و محبت‌های غیرالهی در دل او رنگ می‌بازند.
5. آرامش در سختی‌ها:در این منزل، سالک نه‌تنها از گرفتاری‌های دنیا نمی‌هراسد، بلکه در آن‌ها آرامش دارد، چرا که آن‌ها را از جانب محبوب حقیقی می‌داند.
6. عدم توجه به غیر خدا:سالک به مرحله‌ای می‌رسد که جز خدا چیزی او را خوشحال یا غمگین نمی‌کند.
7. محو شدن لذات دنیوی:لذت‌های دنیوی رنگ می‌بازند و سالک تنها از انس با حق لذت می‌برد.

. مراتب انس

انس در عرفان دارای مراتب مختلفی است که بر اساس شدت قرب و آگاهی سالک از حضور الهی تفاوت دارند:

1. انس عام:این انس در ابتدای مسیر حاصل می‌شود، جایی که سالک از ذکر و عبادت خداوند لذت می‌برد و کم‌کم از تعلقات دنیوی فاصله می‌گیرد.
2. انس خاص:در این مرتبه، سالک به قدری به یاد حق مشغول می‌شود که دنیا و اهل آن در نظرش بی‌ارزش می‌شوند.
3. انس اخص:این بالاترین مرتبه‌ی انس است که در آن، سالک به مقام فناء در حق رسیده و از هر چیزی جز او غافل می‌شود.

۴. رابطه‌ی منزل انس با منازل دیگر

منزل انس مقدمه‌ای برای ورود به مراتب بالاتر از سلوک، مانند محبت، رضا و تسلیماست. سالکی که به انس با خداوند رسیده باشد، به‌تدریج محبت او در دلش ریشه می‌دواند و پس از آن به مقام رضا می‌رسد که در آن، هیچ اعتراضی به مقدرات الهی ندارد. این مسیر در نهایت به تسلیم محض و فنا در اراده‌ی الهیختم می‌شود.

۵. انس حقیقی و انس مجازی

عرفا میان انس حقیقی و انس مجازی تمایز قائل شده‌اند:

• انس مجازی:الفت و آرامشی که انسان در اثر هم‌نشینی با خلق، ثروت، مقام یا حتی عبادات صوری پیدا می‌کند.
• انس حقیقی:فقط با حق تعالی است و هر نوع انس دیگر در برابر آن ناچیز است.

نتیجه‌گیری

منزل انس یکی از مقامات مهم عرفانی است که سالک در آن از وحشت و اضطراب دنیا رها شده و با حق تعالی الفت می‌گیرد. این انس به او آرامش، اطمینان و نوعی بی‌نیازی از غیر را عطا می‌کند. با گذر از این منزل، سالک به مراحل بالاتری چون محبت، رضا و تسلیم دست می‌یابد و در نهایت به وصال حقیقی می‌رسد.

تهیه و تنظیم

دکتر علی رجالی