۱. سعدی – درباره مادر:
به دنیا هیچ چیزی بر نگیرند / از آن بهتر که مادر مهربان است
۲. حافظ – درباره پدر (مفهوم پشتیبان و پیر):
پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت / آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد
۳. فردوسی – درباره فرزند:
چو باشد پسر نیکو و فرّخ‌نهاد / بر او بر پدر بر شود بر نهاد
۴. مولانا – درباره همسر:
جفت خود را آدم از یزدان گزید / جفت همچون خویش بی‌همتا ندید
۵. نظامی– درباره خانه و اهل آن:
به خانه نباشد صفا بی‌کسی / که یار وفادار باشد بسی
۶. سنایی – درباره خواهر (نقش مهر و شفقت):
گر چه زن ظاهراً ضعیف آید / لیک مهرش قوی و شریف آید
۷. جامی– درباره برادر:
برادر که در بند مهر تو نیست / چو بیگانه‌ای در سراپرده کیست
۸. عطار نیشابوری – درباره پدر و مادر:
به دنیا هیچ چیزی بر نگیرند / ز مهر مادر و لطف پدر گیرند
(از منسوبات عطار، گاهی با اندکی تفاوت در نسخه‌ها)
۹. بیدل دهلوی – درباره همسر و هم‌سرنوشت:
دل نیست کجا مهر ندارد به وصالی / جان است و دگر یار ندارد چه خیالی؟
۱۰. خاقانی – درباره خانه و کانون عاطفه:
کعبه چو روی خانه دیدم / خانه چو کعبه پر امیدم
۱۱. پروین اعتصامی– درباره مادر:
مادر آن گوهری‌ست کز دل پاک / سخن مهر آیدش بی‌خاک
۱۲. شهریار – درباره پدر:
پدر آن تیشه که بر سنگ فکند / ریشه‌ی مهر در این خانه نهاد
۱۳. فریدون مشیری – درباره خانواده و عشق:
زندگی با همه‌ی وسعت خویش / محو عشقی‌ست که در خانه‌ی ماست
۱۴. قیصر امین‌پور – درباره فرزند:
کودکی‌هایم اتاقی ساده بود / قصه‌ای دور از هیاهوی دروغ
با افتخار! در ادامه، مجموعه‌ی ابیات شاعران درباره‌ی خانواده را به ۳۰ بیتگسترش می‌دهم، به ترتیب موضوعی و شاعرانه، تا بتوان آن را به‌عنوان یک گلچین فاخر از نگاه بزرگان ادب فارسی به خانواده در نظر گرفت. این مجموعه را در قالب دسته‌بندی‌های موضوعی آورده‌ام:
الف) پدر
۱. فردوسی:
پدر آن بود کز مهر و داد و خرد / دل و جان فرزند خود پرورد
۲. شهریار:
پدر آن تیشه که بر سنگ فکند / ریشه‌ی مهر در این خانه نهاد
۳. قیصر امین‌پور:
پدرم گفت: چراغی بگذار / تا که شب‌ها دل ما تنها نیست
۴. رهی معیری:
پدرم گفت که در خاک تو آرامم هست / هر کجا باشم اگر مهر تو بر جامم هست
ب) مادر
۵. سعدی:
به دنیا هیچ چیزی بر نگیرند / از آن بهتر که مادر مهربان است
۶. پروین اعتصامی:
مادر آن گوهری‌ست کز دل پاک / سخن مهر آیدش بی‌خاک
۷. فروغ فرخزاد:
مادرم وقتی مرد / آسمان آبی بود...
۸. سهراب سپهری:
به مادرم گفتم: «دل من گم شده است» / گفت: «یک چیزی بگذار و دعا کن شاید»
ج) فرزند
۹. فردوسی:
چو فرزند باشد خردمند و پاک / بود نام نیکش به گیتی دراک
۱۰. فریدون مشیری:
کودک از عشق لبالب شده بود / مهر مادر به نگاهش شده بود
۱۱. مولوی:
فرزند نکو، سایه‌ی رحمت بود / مهرش چو نسیم صبح خلقت بود
۱۲. قیصر امین‌پور:
کودکی‌هایم اتاقی ساده بود / قصه‌ای دور از هیاهوی دروغ
د) همسر
۱۳. مولوی:
جفت خود را آدم از یزدان گزید / جفت همچون خویش بی‌همتا ندید
۱۴. حافظ:
در نظر بازی ما بی‌خبران حیرانند / همسران را نبُوَد در دل دانا گمان
۱۵. بیدل دهلوی:
ما و هم‌صحبتی یار، چه خوش منظره‌ای / که در آیینه‌ی دل نقش نگارست هنوز
۱۶. سیمین بهبهانی:
تو همسر منی و من، پر از تمنا / به خانه‌ات بیا، که خانه بی‌تو تنهاست
ه) برادر
۱۷. نظامی:
برادر که در بند مهر تو نیست / چو بیگانه‌ای در سراپرده کیست
۱۸. سنایی:
برادری به خُلق و وفا به است / زِ نسب هر که را خدا پروا به است
۱۹. رهی معیری:
گرچه بی‌کس مانده‌ام در این جهان / بود یاد برادرم پناه جان
و) خواهر
(در شعر فارسی کمتر مستقیم آمده، اما از برداشت‌های لطیف عرفانی و مادرانه استفاده می‌کنیم.)
۲۰. سنایی (با تعبیر زن و مهر):
زن اگر با خرد و دین باشد / خواهر مهر و یقین باشد
۲۱. فروغ فرخزاد:
در دلم خواهر تنهایی‌ام / می‌سراید نغمه‌ی درد و سکوت
ز) خانه و کانون خانواده
۲۲. حافظ:
ساقیا بر کف خاک انداز پیاله / که از این خاک بسی کوزه‌گران کوزه کنند
(اشاره به خاک خانه، ریشه، بنیاد)
۲۳. خاقانی:
کعبه چو روی خانه دیدم / خانه چو کعبه پر امیدم
۲۴. فریدون مشیری:
زندگی با همه‌ی وسعت خویش / محو عشقی‌ست که در خانه‌ی ماست
۲۵. سهراب سپهری:
خانه دوست کجاست؟
۲۶. قیصر امین‌پور:
خانه اگر بی‌نور باشد / سایه‌ها بر دل نشیند
۲۷. بیدل دهلوی:
خانه دل را به جز مهر نمی‌سازند / آجرش از لب خندان و گلش از جان است
۲۸. پروین اعتصامی:
خانه بی‌عدل چو ویرانه بود / گرچه زرّین‌در و کاشانه بود
۲۹. نیما یوشیج:
خانه‌ی کوچک ما / پر ز امید بزرگ است هنوز
۳۰. رهی معیری:
ای دل آن خانه که بی‌مهر پدر / یا که بی‌عطر محبت باشد / خانه نیست، دخمه‌ی تاریکی‌ست
تهیه و تنظیم
دکتر علی رجالی