شرحی بر منظومه هفت گانه(دکتر علی رجالی)
مجموعه مباحث هفت‌گانه در عرفان اسلامی
پیش گفتار
مقدمه
فصل اول: تجلیات و مقامات عرفانی
۱. هفت تجلی الهی
۱. تجلی ذات
۲. تجلی صفات
۳. تجلی افعال
۴. تجلی انوار
۵. تجلی در عالم مثال
۶. تجلی در قلوب عارفان
۷. تجلی در قیامت
۲. هفت نام حق
۱. الله
۲. رحمان
۳. رحیم
۴. قدوس
۵. حکیم
۶. ودود
۷. صمد
۳. هفت پرده‌ی غیب
۱. حجاب نور
۲. حجاب ظلمت
۳. حجاب علم
۴. حجاب قدرت
۵. حجاب مشیت
۶. حجاب ازلی
۷. حجاب ابدی
۴. هفت سرّ مستور
۱. سرّ وجود
۲. سرّ محبت
۳. سرّ قرب
۴. سرّ فنا
۵. سرّ بقا
۶. سرّ وصال
۷. سرّ معرفت
۵. هفت نور الهی
۱. نور ایمان
۲. نور معرفت
۳. نور عشق
۴. نور حقیقت
۵. نور هدایت
۶. نور توحید
۷. نور لقاء
۶. هفت صراط
۱. صراط اسلام
۲. صراط ایمان
۳. صراط احسان
۴. صراط ولایت
۵. صراط شهود
۶. صراط فنا
۷. صراط حق
۷. هفت در بهشت
۱. در رحمت
۲. در مغفرت
۳. در حکمت
۴. در شهود
۵. در قرب
۶. در انس
۷. در وصال
فصل دوم: مراتب عقل و نفس در سیر سلوک
۸. هفت عقل
۱. عقل جزئی
۲. عقل تجربی
۳. عقل نظری
۴. عقل عملی
۵. عقل قدسی
۶. عقل اشراقی
۷. عقل کلی
۹. هفت نفس
۱. نفس اماره
۲. نفس لوامه
۳. نفس ملهمه
۴. نفس مطمئنه
۵. نفس راضیه
۶. نفس مرضیه
۷. نفس کامله
۱۰. هفت مراتب قلب
۱. قلب قسی
۲. قلب مریض
۳. قلب غافل
۴. قلب سلیم
۵. قلب منیب
۶. قلب عاشق
۷. قلب مطمئن
۱۱. هفت دل
۱. دل بسته
۲. دل شکسته
۳. دل توبه‌کار
۴. دل مشتاق
۵. دل واله
۶. دل روشن
۷. دل عارف
۱۲. هفت زنگار نفس
۱. تکبر
۲. حسد
۳. حرص
۴. غفلت
۵. شهوت
۶. دنیاپرستی
۷. خودخواهی
۱۳. هفت مرهم
۱. ذکر
۲. دعا
۳. صبر
۴. توبه
۵. محبت
۶. تفکر
۷. توکل
فصل سوم: عشق، انس و معرفت در عرفان
۱۴. هفت عشق عطار
۱. طلب
۲. عشق
۳. معرفت
۴. استغنا
۵. توحید
۶. حیرت
۷. فنا
۱۵. هفت عشق رجالی
۱. عشق ابتدایی
۲. عشق مجازی
۳. عشق حقیقی
۴. عشق صعودی
۵. عشق وصالی
۶. عشق فنا
۷. عشق بقا
۱۶. هفت انس الهی
۱. انس با دعا
۲. انس با ذکر
۳. انس با قرآن
۴. انس با عارفان
۵. انس با طبیعت
۶. انس با عبادت
۷. انس با حق
۱۷. هفت نغمه‌ی جان
۱. نغمه‌ی فطرت
۲. نغمه‌ی ذکر
۳. نغمه‌ی دعا
۴. نغمه‌ی قرآن
۵. نغمه‌ی عشق
۶. نغمه‌ی معرفت
۷. نغمه‌ی فنا
۱۸. هفت سکوت
۱. سکوت زبان
۲. سکوت چشم
۳. سکوت گوش
۴. سکوت ذهن
۵. سکوت قلب
۶. سکوت روح
۷. سکوت فنا
فصل چهارم: مقامات و منازل سالک
۱۹. هفت نردبان سلوک
۱. یقظه (بیداری)
۲. توبه
۳. مجاهده
۴. ریاضت
۵. شهود
۶. فنا
۷. بقا
۲۰. هفت منزل فناء
۱. فنای افعال
۲. فنای صفات
۳. فنای ذات
۴. فنای کثرت
۵. فنای هستی
۶. فنای انانیت
۷. فنای در حق
۲۱. هفت مقام بقا
۱. بقا بالله
۲. بقا در حق
۳. بقا در عشق
۴. بقا در معرفت
۵. بقا در تسلیم
۶. بقا در خدمت
۷. بقا در وصال
۲۲. هفت لبیک
۱. لبیک ایمان
۲. لبیک اسلام
۳. لبیک احسان
۴. لبیک شهود
۵. لبیک محبت
۶. لبیک فنا
۷. لبیک لقاء
۲۳. هفت شهادت
۱. شهادت زبان
۲. شهادت قلب
۳. شهادت چشم
۴. شهادت گوش
۵. شهادت اعمال
۶. شهادت روح
۷. شهادت در وصال
۲۴. هفت حقیقت وجود
۱. عالم ماده
۲. عالم مثال
۳. عالم عقل
۴. عالم روح
۵. عالم اسماء
۶. عالم ذات
۷. عالم حق
پیش گفتار
مقدمه
فصل اول
بخش اول
هفت تجلی الهی
در این منظومه، هفت نوع تجلی خداوند توصیف شده است که هر یک بیانگر بُعدی از حضور الهی در هستی است. این تجلیات، از ذات حق تا ظهور او در قیامت، سیر تکاملی معرفت و شناخت را نشان می‌دهد. در ادامه، هر بخش همراه با شرح عرفانی آن آورده شده است.
۱. تجلی ذات
حق را نتوان وصف به گفتار نمود
ذاتش نتوان در دلِ افکار نمود
از حدِّ گمان و عقل برتر باشد
باید که تماشای رخ یار نمود
شرح:
ذات الهی حقیقتی است که نه با زبان می‌توان توصیفش کرد و نه با فکر و خیال می‌توان آن را درک نمود. خداوند فراتر از گمان و عقل بشری است، زیرا عقل تنها می‌تواند به صفات و افعال او راه یابد، نه به ذات بی‌کرانش. برای شناخت حقیقی، باید با دل و شهود، "رخ یار" را دید، یعنی به درک حضوری و شهودی از خداوند رسید.
۲. تجلی صفات
اسرار خدا در دلِ هر قطره است
لطفش زِ ازل در دلِ هر ذره است
هر جا که ببینی اثری از کرمش
آیینه‌ی نور از صفات حقه است
شرح:
خداوند خود را از طریق صفاتش به عالم معرفی کرده است. در هر قطره‌ای از باران و در هر ذره‌ای از خاک، نشانه‌هایی از لطف و حکمت اوست. آفرینش، نمایشگر اسماء و صفات الهی است؛ هر زیبایی و کمالی که در جهان می‌بینیم، انعکاسی از جمال و جلال اوست. هر موجود، آیینه‌ای است که نور صفات خداوند را بازتاب می‌دهد.
۳. تجلی افعال
هر چه بینی از خدای کبریاست
جلوه‌ای از قدرت و صنع خداست
باد و باران، موج دریا، رعد و برق
هم صدا با حکم او در هر صداست
شرح:
هر آنچه در جهان رخ می‌دهد، اعم از حرکت ستارگان، تغییر فصل‌ها، وزش بادها، و حتی یک برگ که از درخت فرو می‌افتد، جلوه‌ای از فعل خداوند است. طبیعت، دست‌نوشته‌ی الهی است و هر رویداد در آن مطابق حکم اوست. باد و باران، موج دریا، و صدای رعد، همه مطیع اراده‌ی او هستند و هماهنگ با فرمانش عمل می‌کنند.
۴. تجلی انوار
نورِ خدا در دلِ عشاق شد
محوِ تجلّی، دلِ مشتاق شد
هر که ز انوارِ خدا بهره برد
غرقِ حقیقت، چو آفاق شد
شرح:
تجلی الهی در وجود سالکان و عاشقان حق، آنان را به وادی حیرت و فنا می‌کشاند. نوری که از خداوند به دل اهل عشق می‌رسد، آنان را غرق در حقیقت می‌کند، چنان‌که در آفاق هستی محو می‌شوند. این همان نوری است که در آیه‌ی
اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ(نور: ۳۵) به آن اشاره شده است.
۵. تجلی در عالم مثال
هر دیده که حق را به دل و جان بیند
اسرار نهان را زِ دل آسان بیند
گر پرده زِ پیش نظر و دل افتد
در عالم معنی رخ جانان بیند
شرح:
عالم مثال، پلی میان عالم محسوسات و عالم مجردات است. آنان که چشم دلشان گشوده شود، می‌توانند اسرار نهانی را در این عالم مشاهده کنند. اگر پرده‌ی اوهام کنار رود، حقیقت جانان در عالمی‌فراتر از محسوسات دیده خواهد شد. این همان مقامی‌است که عارفان از آن با عنوان «شهود حقایق» یاد می‌کنند.
۶. تجلی در قلوب
هر که زِ توحید، شرابی چشید
در ره معشوق، سرابی ندید
دل چو زِ انوار حقیقت گرفت
محرمِ اسرار صوابی بدید
شرح:
دل انسان، جایگاه دریافت انوار الهی است. کسی که از جام توحید بنوشد، دیگر دچار سراب‌های دنیا نخواهد شد و حقیقت را از مجاز باز خواهد شناخت. چنین دلی که به نور الهی روشن شده، به اسرار معنوی راه می‌یابد و محرم رازهای حق می‌شود. در این مقام، عشق به حق جای همه‌ی تعلقات دیگر را می‌گیرد.
۷. تجلی عقبی
قیامت تجلّی زِ انوارِ اوست
ظهورِ عدالت به گفتارِ اوست
جهان هر چه بیند، زِ صنعش پدید
نگاه خلایق به رخسار اوست
شرح:
قیامت، روزی است که حقیقت الهی بی‌پرده ظهور می‌کند و هیچ حجابی باقی نمی‌ماند. عدالت خداوند در آن روز به کامل‌ترین شکل خود جلوه‌گر می‌شود. تمامی‌خلایق، در محضر خداوند حاضر شده و حقیقت را آشکارا خواهند دید. در آن روز، چشم‌ها نه به دنیا، بلکه به جمال الهی دوخته خواهد شد.
جمع‌بندی و پیام کلی منظومه
این اشعار سفری از معرفت به سوی حقیقت را ترسیم می‌کند:
۱. در ابتدا، ذات الهی را غیرقابل توصیف می‌دانیم.
۲. سپس، از طریق صفات و افعال او، نشانه‌هایی از حضورش را در عالم درک می‌کنیم.
۳.با ورود به عالم انوار، قلبمان از حقیقت بهره‌مند می‌شود.
۴. در عالم مثال، به شهود حقایق می‌رسیم.
۵. با طهارت قلب، پذیرای تجلیات الهی می‌شویم.
۶. در نهایت، در قیامت، حقیقت کامل را خواهیم دید.